شرایط منابع تأمین آب درکشـور و استان و چالشهای فراروی

آفتاب دنا : سید نواب دانشی دکترای علوم و مهندسی آب در یادداشتی به وضعیت ایران و منابع آبی پرداخت که از نظر خوانندگان گرامی می گذرد.

با توجه به شرایط بارشها و وضعیت آب در کشور و استان، در یک سلسله نوشتارتلاش گردیده، به منظور آگاهی عمومی از وضعیت آب کشور و استان کهگیلویه و بویراحمد،  در ابتدا به بررسی شرایط منابع تأمین آب درکشـور و استان و چالشهای فراروی این حوزه پرداخته ودرادامه، برخی راهکارها جهت مدیریت شرایط موجود ارائه گردد. معتقد هستیم آگاهی عمومی جامعه از شرایط واقعی منابع آب، اولین گام جهت حل معضلات خواهد بود. در بخش اول اجمالاً به نحوه تأمین آب کشور و معضلات موجود پرداخته خواهد شد.

بخش اول:  وضعیت منابع آب ایران

درشرایطی که متوسط میزان بارندگی سـالانه درجهـان ۸۱۳ میلیمتـراسـت، این میزان در ایران ۲۴۴ میلیمتربوده که کمترازیک سوم متوسط بارندگی جهان اسـت. سهم ایران ازمنابع آب شیرین جهان نسبت به مناطق دیگردرسطح پایین تری قراردارد. درحالی که ۳/۱ درصدازجمعیت جهان به ایران اختصاص دارد، سهم آن ازمنابع آب شیرین تنهـا ۲/۰درصداست. ازمجموع ۹/۳۹۷ میلیاردمترمکعب بارنـدگی سـالانه درکشـور ۶۶ درصـدآن پـیش ازرسیدن به رودخانه هاتبخیرمی شود. کل منابع آب تجدیدپذیر داخلـی(آب حاصل از بارش) سـالانه برابـر ۵/۱۲۸ میلیـاردمترمکعب است وبا احتساب ۹ میلیاردمترمکعب منابع آب تجدیدپذیرخارجی(آبهای ورودی مرزی)، حجم سـالانه منـابع آب تجدیدپذیر واقعی برابر ۵/۱۳۷ میلیارد مترمکعب برآورد می شود.

تبیین وضعیت منابع تأمین کننده آب در کشور

دو منبع اصلی تأمین کننده آب ایران، بارش(تأمین کننده منابع سطحی و زیر زمینی) و آبهای ورودی از کشورهای همسایه هستند، در ادامه به تشریح وضعیت و مخاطرات هر کدام پرداخته خواهد شد

چالشهای مرتبط با بارش و منابع داخلی

الف- افت بارندگی درمقایسه با روند بلندمدت

کشورایران به دلیل قرارگرفتن درکمربندخشک ونیمه خشک جهان، درزمره کشورهای بامحدودیت منـابع آب قلمداد می-شود. بررسی وضعیت بارندگی کشوردر ۵ دهه گذشته،  نشان مـی دهـدکـه رونـدبلندمـدت بارندگی نزولی بوده وحجم بارندگی درسالهای اخیر نسبت به گذشته باکاهش همراه اسـت. افـت بارنـدگی سبب شده که حجم آب موجود درمخازن سدها تنها ۳۸ درصدازکل مخازن رادر بر گیرد. پیش بینی و مطالعات علمی نشان می دهد، در ۲۵ سال آینده، شرایط خشکسالی در کشور رو به افزایش خواهد بود، که این مسئله حاکی از تغییر اقلیم در کشور می باشد.

ب- افت حجم جریانهای سطحی آب درکشورنسبت به روندبلندمدت

براساس آخرین آمارها، حجم جریانهای سطحی آب درکشورازمهرماه سال ۱۳۹۲ تاپایان شهریورماه سال ۱۳۹۳ بیش از ۷/۴۲ میلیاردمترمکعب بوده که نسبت به روندبلندمدت ۵۲ درصدکاهش یافته است. حجم جریانهای سطحی آب درتمامی حوضه-های آبریزکشوردرمقایسه بـابلند مـدت کاهشـی بـوده است.

ج- وضعیت نامطلوب ذخایر زیرزمینی

برداشت بی رویه آب از سفره های زیر زمینی، در بسیاری از دشت های کشور، موجب افت سطح این آب ها شده است. ازمجموع ۶۰۹ دشـت کشـور، حدود ۲۲۸ دشت (۴/۳۷ درصد) جزءدشتهای ممنوعه باوضعیت عادی و ۶۶ دشت (۸/۱۰ درصد) در وضعیت ممنوعه باوضعیت بحرانی قراردارند. در حال حاضر سالیانه حدود ۹ میلیارد متر مکعب کسری مخزن برای سفره های آب زیرزمینی کشور وجود دارد.

د- توزیع نامتقارن مکانی و زمانی منابع آب وبارندگی درکشور

منابع آب ایران به لحاظ مکانی و زمانی دچار عدم تعادل است. از نظر زمانی بیشترین بارش  ها(حدود ۷۵%) در فصول زمستان و بهار صورت می گیرد، که بخش کشاورزی با مصرف ۹۲ درصدی آب کشور، کمترین نیاز را در این زمان از سال دارد.

موقعیت رشته کوههای زاگرس والبرزسبب شده است که ۷۰ درصدبارندگی تنهادر ۲۵ درصدازمساحت کشور وجودداشته باشد. ازطرفی، نیمی ازمساحت کشور به حوضه آبریزمرکزی اختصاص داشته کـه تنها یک سوم ازکل منابع آب تجدیدپذیردرآن واقع اسـت وازسـوی دیگـر، حـدود نیمـی ازمنـابع آب تجدیدپذیر ایران درحوضه آبریزخلیج فارس ودریای عمان قرارداردکه یک چهـارم ازمسـاحت کشـورراپوشش می دهد. به طور کلی میزان بارش از مناطق کویری تا دامنه های شمالی البرز از ۵۰ تا ۱۸۰۰ میلی متر متغیر است.

هـ- خروج آبهای سطحی از کشور

سالیانه حدود ۱۰ میلیارد مترمکعب از آبهای سطحی، توسط رودخانه¬های مرزی از کشور خارج می¬شود، عمده این آبها به کشورهای همسایه در غرب کشور وارد می¬شوند.

منابع آب ورودی(آبهای مرزی)

مستند به گزارش سازمان ملل درسال ۲۰۰۸ میلادی، میزان وابستگی منابع آب ایران ازکشورهای همسایه حدود۸% می باشد. این میزان آب از ۴ رودخانه ورودی به کشوریعنی، ارس واترک درشمال که ازکشورهای ترکیه وترکمنستان سرچشمه می-گیرندودورودخانه هریررود و هیرمند درشرق کشورکه سرچشمه آنها افغانستان است، تأمین می شوند.

الف- مخاطرات امنیتی

نگاهی به نقشه های طبیعی و سیاسی در تقسیمات کشوری و بین المللی، حکایت از عدم تطابق مرزهای سیاسی با حوضه¬های آبریز دارد. مسئله کمبود آب و کاهش تدریجی آن در کشور و منطقه خاورمیانه، بواسطه افزایش مصرف و تغییر اقلیم، موجب شده که آب نقش اساسی تری در شکل دهی روابط اجتماعی و سیاسی در داخل کشور و منطقه خاورمیانه ایفا کند. امروز آب به عنوان یک موضوع ژئوپلیتیکی نمود پیدا کرده و بر روابط جوامع داخلی، منطقه ای و بین المللی تأثیر می گذارد. این تأثیر هموارد در کشور و منطقه ما، دارای جنبه های منفی و مناقشه برانگیز بوده است، در ادامه به این تأثیر در بعد داخلی و منطقه ای پرداخته خواهد شد:

ب- اثرات در مقیاس محلی و ملی

کمبود منابع فیزیکی آب و مدیریت نامناسب در سالیان گذشته، همواره سبب تأثیر گذاری این موضوع، بر روابط اجتماعی و اختلافات و تنش های محلی و همچنین برانگیخته شدن، رقابت منطقه ای گردیده است.  به عنوان نمونه می توان به طرح انتقال آب بهشت آباد اشاره کرد، که با هدف انتقال آب از استان چهارمحال و بختیاری به اصفهان مطرح گردیده و به استانهای یزد، کرمان و خوزستان نیز مرتبط می باشد.

ج- اثرات در مقیاس منطقه ای

در مدل ارائه شده توسط پیترهاگت، جغرافیدان انگلیسی، ۶ عامل از عوامل ۱۲ گانه جغرافیایی که موجب تنش و مشاجره بین کشورهای همسایه می گردد، مربوط به مسائل منابع آب می باشد. که از جمله می توان به اختلاف بر سر تفسیر خط تقسیم آب، تغییر مسیر رودخانه مرزی و ربودن آب در قسمت بالادستی اشاره کرد.

رودخانه های مرزی ایران حدود ۸۹ رودخانه بوده که شامل ۱۷ رودخانه مشترک با کشورهای همجوار، ۴ رودخانه ورودی و ۶۸ رودخانه خروجی می باشد. رودخانه های ورودی از کشورهای ترکیه و ترکمنستان در شمال و همچنین افغانستان در شرق کشور سرچشمه می گیرند. آبهای خروجی نیز به کشورهای آذربایجان، ارمنستان، ترکمنستان، پاکستان و عراق می ریزند. درمیان کشورهای همسایه، ایران باکشورعراق دارای بیشترین پیوند توپوگرافیکی وتداخل حوضه آبریزازنظرجریانات آب‌های سطحی است وبه علت قرارگرفتن ایران دربالادست وداشتن موقعیت کوهستانی، سالیانه میلیاردها مترمکعب آب به عراق جریان می‌یابد.

برخلاف پیوندهای تاریخی، فرهنگی وجغرافیایی کشورهای شرقی و شمال شرقی، یعنی ترکمنستان و افغانستان با ایران همکاری های آن‌ها برسرموضوع آب محدودبوده است.

قرارگرفتن سرچشمه و ۹۵% مسیررودخانه هیرمنددرکشورافغانستان، این کشوررانسبت به ایران درموضوع بالادستی قرارداده وسبب گردیده، افغانها به مرورزمان موضع سرسختانه¬تری نسبت به ایران دراین خصوص اتخاذ نموده، بطوری¬که میزان ورودی آب به ایران را ازنصف آب رودخانه به میزان بسیارکمتر(حدود ۲۲ مترمکعب درثانیه) ودربرخی مواردبه قطع کامل آب رسانده اند. درطول یک ونیم قرن گذشته قراردادهای متعددی بین ایران وافغانستان درمورداستفاده ازآب هیرمند منعقدگردیده که سهم سالیانه ایران از ۳۴۰۰ میلیون مترمکعب درسال ۱۲۵۱ به ۸۲۰ میلیون مترمکعب درسال ۱۳۵۱ شمسی کاهش پیداکند.  استقرارحکومت باثبات درافغانستان، و نیاز به آب بیشتر به دلیل اقدام این کشوردرجهت احیای کشاورزی خودکه تنهابخش عمده اقتصادی آن است، و همچنین مسائل ایدیؤلوژیکی، سبب تشدید سرسختی بیشتر افغانستان در استفاده داخلی از آب هیرمند گردیده است.

در غرب کشور، ایران در موقعیت بالادستی نسبت به عراق قراردارد، این کشور ۶۶ درصد آب مورد نیاز خود را از طریق رودخانه های خارجی تأمین می کند. با توجه به اجرای طرح گاپ  توسط ترکیه و تاثیر منفی آن بر منابع کشور عراق، اجرای طرح های پیش بینی شده توسط ایران بر رودخانه های مرزی در غرب کشور، وضعیت منابع آبی این کشور را بدتر خواهد کرد. به خصوص این که آبهای ورودی از ایران، عمدتاًبه مناطق شیعه نشین عراق رسیده، که کاهش آن این مناطق را متأثر خواهد نمود، و بر سیاستهای منطقه ای جمهوری اسلامی مؤثر می باشد.

*سید نواب دانشی دکترای علوم و مهندسی آب