انگیزش و یادگیری

نسیم دنا -علی باقرزاده //انگیزش را نیروی ایجاد کننده ، نگه دارنده و هدایت کننده رفتار تعبیر کرده اند. انگیزش فرآیندی است که به رفتار نیرو ، جهت و پایداری می دهد.

« انگیزه » نیاز ، خواسته و یا درخواست ویژه ای است که موجب انگیزش می شود. اصطلاح انگیره بیشتر در اشاره به رفتار انسان به کار می رود. وقتی ما در جستجوی تحلیل رفتار یک فرد هستیم ، در واقع به دنبال انگیزه او هستیم که بیان کنیم چرا چنین رفتاری از او سر می زند.

در طول سال های مسئولیتم دربخش های گوناگون آموزش و پرورش، بارها از معلمان ، مدیران ، مشاوران ، کارشناسان و آموزش دهندگان شنیده ام که فقدان انگیزه یادگیرندگان را به عنوان یکی از چالش های اساسی خود، در کلاس و محیط یادگیری اعلام می کنند و انگیزش را یکی از مهم ترین عوامل بهبودشرایط یادگیری و کیفیت آموزشی قلمداد می کنند .

هر چند پاسخگویی به این مساله، نیازمند پژوهش و مطالعات دقیق است لکن انجام مطالعات و بررسی هایی را دراولویت قرار دادم،  نتیج را در چند جلسه ودوره ضمن خدمت ، ارائه کردم که مورد استقبال قرار گرفت. به توصیه بعضی از همکاران، تصمیم گرفتم خلاصه آن را جمع بندی و تقدیم مطالعه کنندگان نمایم. البته مدعی نیستم که به همه جوانب به خوبی و درستی پرداخته ام ، این قصه سر دراز دارد…

علاقه به یادگیری محصول عواملی است که به شخصیت ، توانایی فراگیر ، ویژگی های محتوایی آموزشی، فعالیت ها و تکالیف درسی رابطه آموزش دهنده و فراگیر ، مشوق ها وسایر عوامل محیطی مربوط است.

انگیزش را می توان به دو گروه بیرونی و درونی تقسیم کرد ، انگیزش بیرونی که در مباحث رفتاری مطرح است ، براین اصل تأکید می کند که هر عملی برای بدست آوردن نتیجه ( پاداش یا تنبیه ) انجام می گیرد. و انگیزش درونی که در رویکرد شناختی و انسان گرایانه مورد تأکید است بر این نظر استوار است که افراد اعمال و رفتارها را بخاطر خود آن عمل انجام می دهند نه کسب پاداش یا اجتناب از مجازات !

رویکردهای انگیزشی

الف ) رویکرد رفتاری :

رفتار گرایان ، انگیزش را وابسته به کسب پاداش و دوری از تنبیه می دانند . این برداشت از انگیزش، مبتنی است  براین عقیده و انیشه استوار است، که می گوید، پیامدهای اعمال و رفتارانسان ، هدایت کننده و کنترل کننده آنهاست ، اصل لذت ـ درد ، خلاصه ساده ایی از مهمترین اصل انگیزش رفتارگرایان است. طبق این اصل ، افراد تلاش می کنند تا لذت ( پاداش ) بیشتری کسب کرده و از درد ( تنبیه ) پرهیز کنند.

در این رویکرد ، مشوق ها ، محرک های مثبت و منفی ای هستند که می توانند رفتار یادگیرنده را برانگیخته یا باز دارند. معلمان وآموزش دهندگانی که به کمک نمره ، جایزه ، برخورد محبت آمیز ، تشوق کلامی و … یادگیرندگان را به درس خواندن و انجام رفتارهای پسندیده وا می دارند، و با سرزنش، توبیخ ، ترش رویی و قهر و بی مهری آنان را از تنبلی و انجام رفتارهای ناپسند باز می دارند ، سطح انگیزش را بالا می برند.

مشوق کلامی اگر چه تقویت کننده ایی بیرونی است، ولی آثار آن بسیار قابل توجه و بالاتر از پاداش های مادی است. تعریف کردن با حساب و به موقع از کسی ، یک تقویت کننده مؤثر اجتماعی است ، دریافت مشوق کلامی از یک منبع با ارزش و مهم ( معلم ـ آموزش دهنده ) به عنوان نشانه ای از تحسین ، موفقیت و احترام برای یادگیرنده نه تنها دلنشین،  بلکه انگیزاننده است و می تواند اطلاعات مهمی در باره یادگیرنده و عملکردش به آموزش دهنده و معلم بدهد.

ب ) رویکرد شناختی :

 در رویکرد شناختی ، باور بر این است که اندیشه های فرد سرچشمه انگیزش او هستند. در این رویکرد ، انسان بدنبال پیش بینی رویدادهاست و به جای جستجوی لذت ( پاداش ) یا احساس خود بسندگی ، نیاز به دانستن دارد ، حتی به بهای تحمّل درد ( زحمت و هزینه ).

 شناخت گرایان معتقدند که رفتارها توسط هدف ها ، نقشه ها ، انتظارات و نسبت دادن های فرد ، ایجاد و هدایت می شوند. به  همین دلیل ، انگیزش درونی بیش از انگیزش بیرونی اهمیت دارد. لذا باید ذهن یادگیرنده را با یادگیری مسائلی درگیر کرد، که موجب بهبود زندگی فردی ، موقعیت اجتماعی ، احساس خود ارزشمندی و احترام را در او تقویت می کند.

ج ) رویکرد انسان گرایی  :

در این رویکرد به جای تأکید بر تقویت و تنبیه، به عنوان منبع اصلی انگیزش ، به توانایی یادگیرندگان برای رشد شخصی ، آزادی انتخاب هدف های زندگی و ویژگی های مثبت تأکید می شود. از این منظر برای ایجاد انگیزش ، باید احساس شایستگی ، خود رهبری و عزت نفس را در افراد افزایش داد.

برخی « مزلو» را بنیان گذار این نظریه می دانند ، او انگیزش را با توجه به نیازها توضیح داده است. او نیازها را به دو دسته کلی یعنی نیازهای کمبود ( اساسی ) و نیازهای رشد یا بالندگی تقسیم کرده و آنها را در ۵ دسته سازماندهی می کند :

۱ـ نیازهای زیستی ( بقا ): مثل نیاز به آب ، هوا ، غذا ، خواب و مسکن ، خودرو ، لباس و…

۲ـ نیاز به امنیت:  شامل نیاز به داشتن محیطی امن و به دور از تهدید و ترس (جسمی و روحی )

۳ـ نیاز تعلق به گروه:  مثل ایجاد روابط متقابل با یادگیران و محبت کردن و مورد محبت واقع شدن .

۴ـ نیاز به احترام (عزت نفس): مانند احساس موفقیت ، تأیید از سوی دیگران ، احساس شایستگی ،کفایت و لیاقت و…

۵ـ خودشکوفایی(فرا نیاز): این نیاز از میل انسان به رشد و بالندگی سرچشمه می گیرد. مانند کنجکاوی، اشتیاق برای یادگیری ، تجربه کردن ، درک زیبایی و نظم و هماهنگی و…

د ) رویکرد اجتماعی ـ فرهنگی :

 در این رویکرد منبع انگیزش برای بعضی از افراد ، بودن با دیگران و داشتن روابط دوستانه و متقابل با آنان است. این نیاز معرفی انگیزه افراد در ایجاد ارتباط با دیگران است و در صرف وقت با همسالان، ایجاد

دوستی های صمیمانه ، وابستگی به والدین و اشتیاق نسبت به برقراری روابط دوستانه و صمیمانه با معلمان انعکاس می¬یابد.

ه ) رویکرد « انتظار »  ضرب در «  ارزش »  :

این نظریه هم جنبه رفتاری دارد و هم جنبه شناختی و رابطه آنها بصورت زیر نشان داده می شود.

ویژگی این رابطه، ضرب شدن دو متغیر انتظار موفقیت و ارزش تشویقی موفقیت است ، افزایش هرکدام از متغیرها موجب افزایش انگیزش می شود. البته هرگاه یکی از دو عامل صفر باشد، انگیزش صفر منظور می شود. رابطه مذکور همان مفهوم  « خود کار آمدی » است که آلبرت بندورا مطرح کرده است. خودکارآمدی ، به باور شخص از توانایی هایش، برای انجام یک رفتار و برای رسیدن به یک هدف، مربوط است.

نظریه انگیزش پیشرفت :

منظور از انگیزش پیشرفت ، میل یا اشتیاق برای کسب موفقیت و شرکت در فعالیت¬هایی است که موفقیت در آنها به کوشش و توانایی شخصی وابسته است .

 کسب موفقیت در تکالیف و فعالیت های خیلی ساده برای افراد دارای انگیزش پیشرفت، لذت بخش نیست. این گونه افراد دوست دارند ، فعالیت های دشوارتر و پرچالش تری را تجربه نمایند.

انگیزه اجتناب از شکست :

انگیزه اجتناب از شکست ، به گرایش فرد برای دور شدن از شرمساری یا تحقیر مرتبط با شکست ، گفته می شود. افرادی که در آنها انگیزه اجتناب از شکست ، قوی تر است ، فعالیت ها و موقعیت هایی را ترجیح می دهند که در آنها، نتیجه کار مشخص و معلوم باشد، این افراد از حضور در فعالیت هایی که نتیجه روشن و معلومی ندارد، با اضطراب شدید همراه می شود. شکل دیگر انگیزه اجتناب از شکست، « درماندگی آموخته شده » نامیده می شود ، این حالت نشان دهنده منفی ترین حالت مفهوم از خود « خودپندار » است. درماندگی آموخته شده به حالت یادگیرندگان اشاره می کند که کوشش را با پیشرفت مرتبط نمی دانند. درماندگی آموخته شده ، رسیدن به این درک است که هر کاری که شخص انجام می دهد ، بی اهمیت ، بی اثر و محکوم به شکست است.

فنون ایجاد انگیزه در یادگیرندگان :

بهترین راه ایجاد انگیزه در افراد برای یادگیری ، بهبود شرایط و افزایش سطح کیفیت روش¬های آموزشی است با این حال به کار بردن راهبردهای زیر می¬تواند موجب ارتقای سطح انگیزش شود.

۱ـ هدف های آموزش خود را در آغاز دوره آموزشی برای یادگیرندگان تشریح و تبیین کنید و از آنان بخواهید در تدوین هدف¬های یادگیری به صورت فعال مشارکت کنند.

 پژوهش ها نشان داده است که یادگیرندگانی که از هدف های درسی و آموزشی مطلع نشده اند، از یادگیرندگانی که معلم پیش از آغاز درس دقیقاً به آنها می گوید که چه انتظاراتی از آنها دارد ، عملکرد ضعیف تری دارند. داشتن هدف ، موجب بالا رفتن سطح انگیزش در فرد می شود . خصوصاً این اهداف، وقتی بیشترین تأثیر را در انگیزش آنان خواهد داشت، که دقیق و قابل دستیابی باشد وهم چنین یادگیرندگان باورداشته باشند که رسیدن به آنها امکان پذیر، و دارای اهمیت است.

۲ـ در شرایط مناسب ، از تشویق¬های کلامی استفاده کنید : تشویق کلامی ساده ترین ، طبیعی ترین و کم هزینه ترین  وسیله ایی است که در اختیار آموزش دهنده قرار دارد. مؤثرترین تشویق کلامی، آن است که به رفتار و عملکرد درست یادگیرنده، وابسته بوده و به موقع و در شرایط مناسب انجام گیرد.

۳ـ از آزمون ها و نمرات به عنوان عاملی برای ایجاد انگیزه در یادگیری استفاده کنید، البته مراقب باشید که در استفاده از آن دچار افراط نشوید.  مخصوصاً افرادی که انگیزۀ اجتناب از شکست را دارند.

۴ـ از خاصیت برانگیزانندگی موضوعات گوناگون استفاده کنید. آموزش و ندریس را با تجارب عینی و خوشایند فراگیران، همراه کنید ولی بتدریج جریان آموزش و اداره گفتگوها به سمتی هدایت کنید که اهداف  آموزشی محقق گردد.تدریس را از جایی آغاز کنید که فراگیران دوست دارند و به جایی ختم کنید که خودتان برنامه ریزی کرده بودید.

۵ـ مطالب آموزشی را از ساده به دشوار تنظیم و ارائه کنید.  به طوری که مطالب ساده، پیش نیاز مطالب دشوار قرار گیرد. سعی کنید تا اکثر فراگیران به مرحله یادگیری در حد تسلط نرسیده اند، تدریس موضوع جدید را آغاز نکنید، تا مطالب یادنگرفته شده روی هم انباشته نشود چون این شرایط او را در وضعیت اضطراب قرار داده و انگیزه او را برای یادگیری ضعیف می کند. برای افراد خیلی ضعیف برنامه آموزشی جداگانه( جبرانی)  طراحی کنید.

۶ـ از ایجاد رقابت و چشم و هم چشمی در بین یادگیرندگان ، جلوگیری کنید. برای این کار بهتر است در جریان بحث های کلامی، ابتدا یادگیرنده را انتخاب کنید و بعد سؤال را مطرح نمایید ، در صورت لزوم از او بخواهیدکه یکی ازیادگیرندگان را انتخاب کند تا در پاسخ سؤال او را همراهی کند. اینکار موجب افزایش مشارکت افراد در یادگیری شده و یادگیری گروهی را تقویت می کند.

۷ـ از روشهای مختلف و متنوع تدریس استفاده کنید.کسل کننده ترین روش آموزشی این است که معلم، همۀ وقت کلاس را به خودش اختصاص دهد و فرصت مشارکت در گفتگوها و فعالیتها را از یادگیرندگان بگیرد. بررسی ها نشان می دهد، یکی از بهترین راههای ایجاد انگیزه در یادگیرندگان ، شرکت دادن آنها در فعالیت های گروهی است.

۸ـ پیامدهای منفی مشارکت یادگیرندگان در فعالیت¬های یادگیری را کاهش دهید. بررسی ها و مطالعات نشان می دهد، عواملی مثل نمره پایین گرفتن از درسی که خوب یاد نگرفته بود ، اجبار در انجام تکالیفی که دشواری آنها از سطح توانایی یادگیرنده بالاتر است ، بی توجهی به تلاش یادگیرنده ، اجبار به رقابت با سایر فراگیران و تحکم کردن و…. موجب کاهش انگیزه حضور اثر بخش در جریان آموزش می شود.

۹ـ تا جایی که امکان دارد ، فعالیت درسی را به صورت معنی دار و در ارتباط با موفقیت های واقعی زندگی ارایه دهید. در حد امکان، در انجام فعالیت های آموزشی به یادگیرندگان ، آزادی عمل بدهید. انگیزه واقعی انسان ها در یادگیری ، انگیزه درونی و خود جوش آنهاست. لذا هر قدر مطالب معنی دارتر و منطقی تر جلوه کند ،  هیجان و کنجکاوی فرد را بیشتر تحریک کرده و یادگیری بیشتر و پایدار تری حاصل می شود.

۱۰- تکالیفی که به یادگیرندگان می دهید نه خیلی ساده و نه خیلی دشوار باشد ، تکلیف باید با توانایی های یادگیرندگان ، مطالبی که در کلاس تدریس شده، شرایط زندگی ، زمان و نیازهای آنها تناسب داشته باشد ، تا بتواند جنبه شخصی یادگیری و هیجان و اشتیاق در آنها را برای یادگیری موثرتر تقویت کند.

 رئیس سازمان نهضت سواد آموزی