پیشتازی جمهوری اسلامی ایران در دانش پیوند اعضاء

گزارش :پیوند عضو به عنوان یک روش موثر در درمان عضوی از بدن که دچار آسیب برگشت ناپذیر شده مطرح است. تا زمانی که علم، راهی برای تولید اعضای مصنوعی با عملکرد مناسب یا تولید عضو کامل با استفاده از سلول های بنیادی پیدا کند، این روش تنها راه نجات جان عده زیادی از بیماران و بازگرداندن آنها به زندگی عادیشان خواهد بود.

در این روش ارگان یا بافت سالم، جایگزین عضو از کار افتاده می شود. اعضای پیوندی از سه منبع شامل افراد مرگ مغزی، داوطلبان اهدا و یا در مواردی از نقطه دیگری از بدن خود فرد بیمار تامین می شود.

ایران توانسته است در بسیاری از اعمال جراحی پیوند و مراقبت های پس از عمل به بالاترین سطح استانداردهای جهانی نزدیک شود و از لحاظ موفقیت آمیز بودن پیوند در میان چند کشور برتر دنیا در این زمینه شناخته می شود. از جمله اعمال پیوندی که در ایران با آمار بالایی در حال انجام می باشد پیوند کلیه است که طبق گفته دکتر ناصر سیم فروش از جراحان مطرح کلیه «پیوند کلیه در ایران به صورت روزمره و عادی انجام می ‌شود» و این موضوع را می توان از آمار امیدوار کننده پیوند کلیه یعنی حدود سه هزار پیوند در سال به خوبی متوجه شد که باعث شده است ایران به الگویی در اهدای عضو در خاورمیانه تبدیل شود.

قیمت پایین عمل های جراحی پیوند در ایران نیز توانسته است باعث کاهش مشکلات درمان بیماران داخلی و همچنین استقبال گردشگران سلامت خارجی شود تا برای عمل پیوند کلیه خود به کشورمان سفر کنند که البته کلیه پیوند زده به افرادی که تابعیت ایرانی ندارند طبق قانون تنها از افراد غیر تبعه صورت می گیرد.

بر اساس آمارهای منتشر شده «در پیوند کلیه در ایران فرد با استفاده از بیمه کمتر از یک میلیون تومان پرداخت می کند در حالی که هزینه این عمل در انگلیس تا ۲۰۰ میلیون تومان هم می رسد. یا در پیوند کبد که در ایران تمام هزینه های عمل پیوند توسط بیمه و منابع دولتی پوشش داده می شود؛ در آمریکا این پیوند حدود ۷۰۰ میلیون تومان و در ترکیه که در همسایگی ماست حدود ۱۴۰ میلیون تومان هزینه دارد.»

علم پیوند اعضا یکی از مرزهای علوم پزشکی است که پزشکان متخصص کشورمان پس از پیروزی انقلاب اسلامی مرزداران این علم هستند و دلیل آن نیز ابتکارات و ابداعاتی است که در زمینه پیوندهای مختلف به نام ایران به جهانیان معرفی شده است. هم اکنون در کتب مرجع علم چشم پزشکی یکی از واکنش های رد پیوند دریافت کنندگان پیوند قرنیه، (khodadoust rejection line)، به نام کاشف آن یعنی پروفسور علی اصغر خدادوست نام گذاری شده که پژوهش های فراوانی در زمینه پیوند قرنیه انجام داده است. همچنین زمانی که در سال ۹۰ پزشکان ایرانی روش مینی لاپراسکوپی پیوند کلیه را که باعث شد عوارض و مدت بستری پس از عمل بیمار و اهدا کننده به شدت کاهش یابد را به دنیا معرفی کردند، توانایی ایران در این زمینه دیگر قابل انکار نبود.

پیوند ریه به دلیل مشکلات حین عمل و همچنین درصد بالای انواع عفونت و رد پیوند همواره از مشکل ترین پیوندها به شمار رفته است که البته از سال ۱۳۷۹ و با محوریت بیمارستان مسیح دانشوری تهران انجام می شود که بر طبق پژوهشی که به سرپرستی دکتر عزیزالله عباسی درباره نتایج جراحی پیوند ریه در ایران صورت گرفته است، پس از گذر از یک دوره حدودا ۲ ساله از شروع این عمل که به نوعی دوره تجربه اندوزی به شمار می رفت، آمار موفقیت پیوند ریه در حال نزدیک شدن به استاندارد جهانی است.

با اینکه پیوند اندام قطع شده افراد به خودشان از سال ها قبل در کشورمان صورت می گرفته است؛ اما در سال ۹۱ و در اتفاقی که تا پیش از آن تنها ۳۰ بار در دنیا با موفقیت انجام شده بود، دستی از یک جوان مرگ مغزی ۲۵ ساله به یک مرد ۳۷ ساله که شش سال قبل دستش را در حادثه ای از دست داده بود با موفقیت پیوند زده شد. در میان کشورهایی که تا قبل از آن زمان پیوند دست موفق انجام داده بودند نام آمریکا، چین و فرانسه دیده می شود که ایران هم از آن تاریخ به جمع کشورهای دارای این تکنولوژی پیوست.

کبد بزرگترین عضو احشایی در بدن بوده که وظایف متعددی از سم زدایی تا برداشت و ذخیره قند اضافی و همچنین تولید پروتئین های لازم در گردش خون مثل فاکتورهای انعقادی را بر عهده دارد. البته توانایی ترمیم کبد به نسبت دیگر اعضای داخل بدن شگفت انگیز است و می تواند در صورت برداشت قسمتی از کبد در جراحی، با تکثیر و افزایش حجم سلول هایش عملکرد آن قسمت را هم پوشش دهد؛ اما به دلیل سبک زندگی نادرست و همچنین گسترش برخی بیماری های عفونی مثل هپاتیت B و C مشکلات کبدی مانند کبد چرب و نارسایی های کبدی شایع شده اند.

تخمین زده می شود در سال های آینده با ادامه روند کنونی حدود ۳ میلیون نفر به بیماری مزمن کبدی مبتلا شوند که می توان انتظار داشت حدود ۱۰ درصد آنها به سمت نارسایی کبد پیش برود، در این صورت در ۱۰ سال آینده حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار بیمار دچار نارسایی کبدی خواهیم داشت که اگر از این تعداد تنها یک درصد هم به درمان های دارویی پاسخ ندهند، ما در کل به ۳ هزار پیوند نیاز خواهیم داشت که این موضوع باعث شد تا دو شهر شیراز و تهران به عنوان قطب های پیوند کبد ایران برنامه هایی در این راستا تدوین کنند.

نخستین پیوند کبد ایران در سال ۱۳۷۲ در بیمارستان نمازی شیراز انجام شد و باعث شد تا این بیمارستان به قطب اصلی پیوند کبد و تنها مرکز پیوند کبد کودکان در ایران تبدیل شود. شایان ذکر است که این مرکز بزرگ ترین مرکز پیوند کبد کودکان دنیا نیز به شمار می رود که هر ساله ۱۰۰ پیوند کبد کودکان را به انجام می رساند.

بیمارانی که دچار نارسایی کبدی هستند معمولا در دیگر اعضای خود هم دچار مشکل می شوند و همچنین معمولا مشکلات انعقادی نیز دارند که در کنار پیچیدگی خود جراحی، باعث می شود تا تنها یک تیم ماهر جراحی بتواند از پس این عمل که گاهی تا ۱۲ ساعت هم به طول می انجامد برآید. با توجه به آماری که توسط بخش پیوند بیمارستان نمازی شیراز ارائه شده است در سال ۱۳۷۸ تنها ۴ مورد پیوند کبد در این بیمارستان صورت گرفت در حالی که در سال ۱۳۹۳، ۴۶۹ عمل موفق پیوند کبد را صورت داده است.

طبق آمار غیر رسمی حدود ۵۰۰ هزار بیمار مبتلا به دیابت نوع یک در کشور وجود دارد. در این نوع از دیابت که در افراد نوجوان و کودکان نیز شیوع بیشتری دارد به دلیل مشکلات ژنتیکی یا بیماری های خود ایمنی سلول های بتای لانگرهانس که وظیفه تولید انسولین را برعهده دارند تخریب می شوند و این افراد مجبورند تا آخر عمر انسولین تزریقی دریافت کنند. اما در فروردین ۱۳۸۵ که اولین پیوند پانکراس توسط دکتر سامان نیک اقبالیان در دانشگاه شیراز انجام شد و با موفقیت ادامه یافت امیدی تازه برای درمان قطعی به این بیماران داده شد به طوری که طی هشت سال ۱۵۸ پیوند پانکراس در این مرکز انجام شد.

اما پیشرفت ها در زمینه پیوند پانکراس متوقف نماند و در شهریور ماه ۱۳۸۹ یعنی تنها چهار سال بعد، پزشکان کشورمان توانستند از روش پیوند جزیره ای سلول های پانکراس در کبد که پیچیده ترین روش در درمان دیابت نوع یک است بر روی دو بیمار دیابتی به صورت همزمان استفاده کنند. دکتر زیلیانگ آئو رئیس آزمایشگاه سلول های جزیره ای دانشگاه ubc کانادا که از نزدیک شاهد این عمل بود از پیشرفت سریع ایران در علم پیوند جزیره اظهار شگفتی کرد و به این موضوع هم اذعان نمود که پیشرفت این علم حتی در کشورهای توسعه یافته هم به کندی صورت می گیرد و اقدامات ایران در این موضوع فوق العاده بوده است.

در زمینه پیوند قلب در ایران نیز می توان از نخستین عمل پیوند قلب موفق که با تکیه بر توان پزشکان ایرانی که به سرپرستی دکتر محمد حسین ماندگار در سال ۱۳۷۲ بر روی پسری روستایی انجام شد یاد کرد. از آن تاریخ تاکنون بیش از ۲۰۰ پیوند قلب در کشور صورت گرفته است. پیوند قلب نیاز به تجهیزات فراوانی دارد تا در حین عمل پیوند، گردش خون و اکسیژن لازم را به بافت های بدن بیمار برسانند به همین دلیل هزینه بالایی هم در پی دارد که البته در ایران بابت این عمل به جز هزینه های جاری بیمارستان هزینه دیگری دریافت نمی شود و در نتیجه هیچ بیماری بابت هزینه عمل پیوند قلب دچار مشکل نخواهد شد.

هم اکنون بیشتر اعمال پیوند رایج در جهان مثل پیوند قرنیه، مغز استخوان، کبد، کلیه، ریه، پانکراس و روده باریک در کشورمان با موفقیت و آمار نزدیک به کشورهای توسعه یافته قابل اجراست و این امر و تحقیقاتی که هم اکنون در مراکز تحقیقاتی سراسر کشور در جریان است نشان دهنده چشم اندازی روشن برای علم پیوند ایران است.